Viti 1908 e meriton epitetin e Motit të Madh

Të nderuar miq dhe kolegë, Përfaqësues të Institucioneve, Zonja dhe zotërinj!

Rrallë më është dhënë rasti të flas në Shkup, prandaj kërkoj ndjesë nëse e zgjas pak.

Jemi në vitin jubilar të 50-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit, që u mbajt në Tiranë në nëntor të vitit 1972. Muaji nëntor është treguar i mbrothët për gjuhën shqipe dhe shkrimin e saj. Në nëntor 1908, “Vjesht’ e tretë”, u bëmë me alfabet, kurse në nëntor ’72 me gjuhë e drejtshkrim të njësuar. Nuk do mend se këto janë dy ngjarje të mëdha në historinë e gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare. Nuk mund të mos përmendet këtu edhe Konsulta Gjuhësore e Prishtinës, e mbajtur në prill të vitit 1968, ku u mor vendimi që shqiptarët në ish-Jugosllavi të përdornin atë gjuhë e atë drejtshkrim që përdorej në shtetin amë, në Republikën e Shqipërisë.

Nga: Dr. Agim Vinca

– Fjalë e mbajtur në promovimin e librit në kuadër të “Ditëve të Alfabetit”, në Shkup, më 21 nëntor 2022

Një komb – një gjuhë – një alfabet – një drejtshkrim! Mund të dukem mbase pak anakronik, por unë vazhdoj të besoj në këtë rend vlerash, ashtu siç besonin ata që më edukuan në këtë frymë. Atyre, mësuesve të mi, të vegjël e të mëdhenj, ua kam borxh dashurinë për gjuhën shqipe, të cilën do të doja t’ua lë trashëgim pasardhësve të mi, të cilëve u kushtohet ky libër dhe brezit të ri në përgjithësi.

Inteligjecia shqiptare duhet t’i kultivojë (dhe mbrojë) vlerat tona identitare, edhe ashtu të rrezikuara nga politikat e gabuara kulturore apo edhe antishqipare dhe nga proceset globale, e jo t’i mohojë e zhvleftësojë ato në emër të “rishkrimit të historisë” dhe të “ndreqjes së padrejtësive të së kaluarës”.

Por ç’ndodh? Është proverbiale sjellja jonë e papërgjegjshme ndaj vlerave dhe shpërfillja arbitrare e rregullave e ligjeve. (E kam fjalën jo vetëm për përgjegjësinë individuale, por edhe për atë institucionale, madje më shumë për këtë të dytën). Për ta konkretizuar këtë konstatim, po sjell një shembull të thjeshtë që ka të bëjë pikërisht me alfabetin. Është e vërtetë se jetojmë në kohën e komunikimit virtual, por kjo nuk na jep të drejtë ta reduktojmë alfabetin e gjuhës shqipe, siç veprojmë shpesh, duke i amputuar pa mëshirë dy shkronjat me shenja diakritike: ë-në dhe ç-në, jo vetëm në komunikimin e përditshëm, por edhe në shkrime e libra. Dhe për këtë nuk ka faj teknologjia (kompjuteri i ka të gjitha), por pakujdesia, kaprici dhe padija.

https://www.arkatanagjilan.com/gallery/

Konsideroj se kultura shqiptare ka nevojë t’i afirmojë e riafirmojë frymën e Kongresit të Manastirit dhe idetë e atyre që e bënë atë, ndër të cilat, krahas idesë së lirisë kombëtare dhe të emancipimit shpirtëror, spikat edhe ideja e orientimit properëndimor të shqiptarëve si komb.

Rikonfirmimi i këtyre vlerave dhe i kësaj fryme, është një nga arsyet që më nxiti të merrem me këtë çështje.

Arsyeja e dytë është rëndësia e Kongresit për gjuhën shqipe dhe kulturën kombëtare (i dha fund anarkisë dhe hapi epokën moderne të shkrimit shqip), kurse arsyeja e tretë është, pak a shumë, intime: kam lindur në një mjedis i cili në kohën e sundimit osman i takonte Vilajetit të Manastirit dhe jam rritur në një familje që ka pasur një pjesëtar të vetin në Kongres. Ky njeri (Fejzi Vinca), edhe pse djalë i ri, kishte sjellë abetaren e parë në fshat dhe kishte bërë përpjekje të hapte shkollë shqipe në vendlindje qysh në vitin 1908. (Nuk mund të mos them në parantezë se është për të ardhur keq, që emri i tij, i hequr padrejtësisht në sistemin komunist, me dekret, nuk po i kthehet shkollës së Veleshtës as pas tridhjetë e sa vjetësh!).

Të nderuar të pranishëm,

Në këtë libër nuk ka ndonjë zbulim a shpikje spektakolare. Nuk kam pretendime të tilla.

Kam lexuar dhe analizuar me kujdes dokumentet dhe studimet për Kongresin, me fjalë të tjera kam parë ç’kanë thënë dhe ç’nuk kanë thënë të tjerët para meje dhe jam përpjekur të bëj një sintezë të mendimit shkencor për këtë ngjarje të madhe historike. Kjo është, si të thuash, baza teorike e kësaj vepre. Rolan Barti thoshte: “Në margjinat e veprës së të tjerëve unë krijoj veprën time”, ndërsa një shkrimtar bashkëkohor shqiptar, që jeton në botën frankofone, deklaron: “Unë, gjëra të thëna di të them, por nganjëherë shtoj diçka të vogël”.

Për Kongresin e Manastirit kanë shkruar personalitete të mëdha të kulturës shqiptare, si: Mahir Domi, Shaban Demiraj, Jup Kastrati, Kristaq Prifti, Tomor Osmani, Xhevat Lloshi, Mentor Quku e të tjerë; nga studiuesit shqiptarë në Maqedoni ndër të parët ka shkruar Petro Janura, i cili, me sa di, është edhe autor i tekstit të pllakatit të vënë te Shtëpia e Kongresit në nëntor të vitit 1968, si dhe historiani Ali Vishko, që botoi, në fillim të viteve ’90, një libër për kongreset e alfabetit dhe të shkollës shqipe, por me çështjen e alfabetit shqip janë marrë edhe studiues të huaj si Peter Bartl, Robert Elsie e të tjerë.

Kongresi i Alfabetit u mbajt në kohën dhe vendin e duhur, por a ishte i duhur edhe vendimi që mori? Nga perspektiva e sotme mund të thuhet shkoqur se konteksti historik ishte i përshtatshëm: fillimi i Revolucionit Xhonturk dhe shpallja e Hyrietit (verë-vjeshtë 1908), sepse një vit më vonë do të ndryshonin rrethanat: xhonturqit do të fillonin fushatën kundër alfabetit latin, kurse vendi ishte po ashtu i qëlluar: Manastiri, qendër Vilajeti dhe qytet me infrastrukturë moderne për kohën (me hekurudhë, shtypshkronjë etj.), ndërsa sa i përket Vendimit, që ishte një lloj kompromisi, sepse u lanë në përdorim dy alfabete, do të mund të thuhej se nuk ishte një zgjidhje ideale, por një zgjidhje e mençur, që ruante balancat kombëtare dhe e bënte më të lehtë komunikimin mes shqiptarëve.

Koha do të bënte zgjedhjen e vet: alfabetin që kemi sot, me të cilin është shkruar një vargmal i tërë veprash letrare e shkencore, që e nderojnë kulturën shqiptare në vend dhe në botë.

Krijimi i një alfabeti të përbashkët për të gjithë shqiptarët qe bërë në fund të shek. XIX dhe sidomos në fillim të të njëzetit imperativ i kohës. Ja si e paraqet Gjergj Qiriazi në raportin e tij dërguar Shoqërisë Biblike të Londrës nevojën urgjente të krijimit të një alfabeti unik: “Le të kemi qoftë edhe alfabetin kinez ose japonez, mjaft që kjo çështje të zgjidhet, sepse po të mos e arrijmë Shqipërisë do t’i vijë një humbje e madhe”.

Në Kongres, siç dihet, konkurronin tre alfabete për alfabet kombëtar: alfabeti i Stambollit, i përfaqësuar nga Mid’hat Frashëri; alfabeti i shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, i përfaqësuar nga Gjergj Fishta dhe alfabeti i shoqërisë “Agimi”, pas të cilit qëndronte Ndre Mjeda.

Nga të gjithë delegatët e Kongresit, Mjeda ishte më i dituri në punë të gjuhës dhe i vetmi që kishte përvojë ndërkombëtare në tribuna shkencore. Mirëpo, kur pa rrezikun e dështimit të Kongresit, vendosi ta tërhiqte alfabetin e tij nga tryeza e bisedimeve, duke sakrifikuar punën e vet njëzetvjeçare për hir të interesit kombëtar. Gjesti i tij do të duhej të ishte mësim për ne sot, sepse është pikërisht kjo gjë që refuzojnë ta bëjnë shqiptarët: të heqin dorë nga “kauza” vetjake për hir të kauzës kombëtare.

Të nderuar kolegë, studiues e të tjerë,

Për Kongresin e Manastirit, si për çdo ngjarje historike, duhet folur me fakte e të dhëna shkencore, parim që jam përpjekur t’i përmbahem edhe unë në librin tim, por pa e shndërruar atë në grumbull tabelash, grafikësh e citatesh. Kam dashur t’i qasem temës së Kongresit në mënyrën time, duke gërshetuar diakroninë me sinkroninë, analizën me sintezën, qasjen eseistike me rreptësinë shkencore. Nuk kam mundur të hesht ndaj ndonjë paragjykimi për Kongresin apo edhe ndonjë ideje “heretike” për alfabetin të shfaqur në shtypin dhe publicistikën tonë, duke i dhënë punimit, herë-herë, karakter polemik, por të një polemike shkencore e jo ad hominem.

Kongresi i Manastirit ishte mbledhje, konferencë, por edhe festë: në të u mbajtën fjalime mbresëlënëse dhe u bënë debate shkencore, por u shtruan edhe dreka e darka dhe u kënduan këngë e hodhën valle. Thuhet se në dy ditët e fundit të Kongresit, pas shpalljes së Vendimit, Themistokli Gërmenji e Mihal Grameno, njëri luftëtar, tjeri poet, kurse që të dy delegatë, kënduan dhe vallëzuan një këngë kaçakësh, nga e cila na kanë mbërritur vetëm dy vargje: “Gjithë Ballkani qirilisht/ En shqiptari shqiptarisht”.

Dua t’i them dy fjalë edhe për titullin e librit: Saga e shkronjave shqipe. “Ç’kuptim ka fjala sagë dhe përse kjo fjalë”?, mund të pyesë dikush me të drejtë. Sagë është fjalë e huaj, por e ka edhe Fjalori i gjuhës shqipe: “Këngë epike popullore ose legjendë e përhapur sidomos në vendet skandinave në mesjetën e hershme”. Tek unë (në librin tim) fjala “sagë” ka kuptim simbolik: historia e alfabetit shqip është një sagë e vërtetë: shkronjat shqipe janë larë me gjak! Përderisa titulli është figurativ, nëntitulli ka funksion shpjegues, eksplikativ: Kongresi i Manastirit: të thëna dhe të pathëna.

Për Kongresin e Manastirit është folur e shkruar shumë, aq sa mund të thuhet se janë thënë pothuajse të gjitha, por kjo nuk do të thotë se nuk duhen hulumtuar edhe të pathënat e tij: aspekte që nuk janë vënë në pah mjaftueshëm dhe personazhe që nuk u është dhënë vendi i merituar apo edhe e kundërta, që mund të jenë mbivlerësuar, siç ndodh jo rrallë ndër ne.

Ky libër është edhe një homazh për gjithë atë plejadë të madhe poetësh, shkrimtarësh, gjuhëtarësh, publicistësh, intelektualësh e veprimtarësh të Rilindjes Kombëtare dhe të periudhave të mëvonshme, përfshirë edhe armatën e madhe të mësuesve të thjeshtë anembanë Shqipërisë, që mbollën te brezi i ri farën e diturisë dhe të dashurisë për atdheun, gjuhën dhe shkollën shqipe.

Para se ta mbylli fjalën time, nuk mund të mos shfaq edhe një emocion personal.

Mungon në këtë sallë një vizitore e rregullt e promovimeve të mia, motra ime, Halidja (Halide Vinca-Kastrati), e cila u nda nga jeta rreth një muaj më parë. Mungesa bëhet edhe më e ndjeshme këtu në Shkup, ku ajo e kreu Normalen, si e para vajzë e vendlindjes (më vonë edhe Akademinë Pedagogjike) dhe filloi punën si mësuese, detyrë që e ushtroi me përkushtim të madh gati gjysmë shekulli. E ndjera ishte jo vetëm mësuese, por edhe lexuese e rrallë, prandaj, më lejoni, të nderuar miq, që këtë përurim t’ia kushtoj asaj.

Dhe, krejt në fund, edhe diçka.

Një ish-student imi, mësues letërsie në një shkollë të mesme, ndërsa po ia nënshkruaja librin, më tha: “Kam dëshirë, profesor, t’i shoh librat tuaj me letër cilësore e kopertina luksoze”. “Për librat, më shumë se letra dhe kopertinat ka rëndësi përmbajtja”, i thashë ish-studentit e mikut tim të mirë dhe sakaq shtova: “Shpresoj të të plotësohet dëshira një ditë, kur të botohen veprat e mia të plota”. Deri atëherë uroj të jemi gjallë e shëndoshë dhe të shihemi edhe në takime të tjera si ky në Shkup, në Prishtinë, në Tiranë dhe kudo tjetër në hapësirën shqiptare.

Edhe një herë faleminderit dhe mirupafshim!